Afazja to spowodowane organicznym uszkodzeniem odpowiednich struktur mózgowych częściowe lub całkowite zaburzenie mechanizmów programujących czynności mowy u człowieka, który już uprzednio opanował te czynności. Dosłownie "afazja" oznacza całkowitą utratę zdolności do mowy. Do diagnozy afazji stosuje różnorodne testy diagnostyczne a metody pracy dostosowuje do rodzaju afazji. W literaturze wyróżnia się następujące jej rodzaje:
Afazja ruchowa kinestetyczna (aferentna, dośrodkowo-ruchowa) – jest najczęściej wynikiem uszkodzenia wieczka ciemieniowego lewej półkuli. charakteryzuje się zaburzeniami gnozji somestetycznej, czyli analizy i syntezy doznań czuciowych pochodzących od narządów mowy (towarzyszy temu zwykle apraksja oralna).Gnozja somestetyczna, czyli czucie ułożenia poszczególnych części aparatu artykulacyjnego, oparta jest na przetwarzaniu zwrotnej informacji czuciowej, wytwarzanej podczas wypowiadania tekstu, w korowych okolicach wieczka ciemieniowego półkuli dominującej; Chorzy nie mogą znaleźć właściwego ułożenia narządów artykulacyjnych, pojawia się wiele zniekształceń w wypowiadanych zdaniach wynikających z mylenia artykulacji głosek o podobnym ułożeniu – parafazje głoskowe. Rozumienie zachowane.
Afazja kinetyczna (eferentna, odśrodkowo-ruchowa) – charakteryzuje się zaburzeniami syntezy sekwencyjnej, czyli płynności i automatyzacji ruchów artykulacyjnych. Trudności dotyczą przechodzenia od jednego układu artykulacyjnego do następnego (pojawiają się perseweracje), rozpada się ruchowy wzorzec wyrazów i zdań, występują trudności w wypowiadaniu serii głosek, co prowadzi do utraty nawyków artykulacyjnych oraz niemożności płynnego przejścia z jednej artykulacji do następnej. Mowa jest skandowana. Pojedyncze dźwięki wypowiadane są poprawnie. Zachowana pozostaje też zdolność rozumienia mowy. W lżejszych postaciach tych zaburzeń obserwuje się zakłócenie płynności mowy nie na poziomie wyrazu, lecz zdania. Rozpad dynamicznych schematów składniowych objawia się tzw. stylem telegraficznym, czyli redukcją struktury zdania do pojedynczych słów – zwykle partykuł, zaimków i rzeczowników, pojawiają się też agramatyzmy ruchowe; Synteza sekwencyjna, czyli organizacja w czasie ruchów aparatu artykulacyjnego, która warunkuje płynne wypowiadanie słów i zdań, jej organizację reguluje okolica Broca, leżąca w dolnej części okolicy przedruchowej półkuli dominującej; styl telegraficzny, perseweracje językowe.
Afazja motoryczna dynamiczna – charakteryzuje się zaburzeniami „mowy wewnętrznej”, co objawia się trudnościami w planowaniu i formułowaniu dłuższych wypowiedzi narracyjnych. Aktywność językowa chorego ogranicza się do tworzenia zredukowanych, często stereotypowych tekstów, charakterystyczna jest tu też echolaliczne powtarzanie zasłyszanych fraz. Pacjent może budować zdania, ale jego wypowiedzi są schematyczne i uproszczone. Zaburzenia te można traktować jako jeden z objawów zespołu adynamii – formy „bezwładu” psychicznego. Pacjent rozumie mowę, powtarza poprawnie, ale nie potrafi samodzielnie formułować myśli i odpowiadać na pytania. Przejawia też brak inicjatywy, jego aktywność słowna, bez dodatkowych wzmocnień ze strony interlokutora, szybko wygasa. Dodatkowo, chory nie potrafi krytycznie odnieść się do swoich trudności językowych, często zaprzecza ich występowaniu.Mowa wewnętrzna, czynnik najmniej rozpoznany, związany ze zdolnością do programowania rozwiniętych wypowiedzi i przypisany strukturom płata czołowego dominującej półkuli mózgu, położonym do przodu od okolicy Broca.
Afazja akustyczno-gnostyczna – charakteryzuje się zaburzeniami słuchu fonematycznego i przejawia się głębokimi zaburzeniami rozumienia mowy. Chory słyszy, lecz nie potrafi zidentyfikować dźwiękowej formy wypowiedzi. W jego mowie charakterystyczna jest wielomówność (logorea) i „sałatka słowna” z typowymi dla tego rodzaju afazji neologizmami – „żargon afatyczny”. Chory mówi płynnie, poprawnie artykułuje głoski, zachowany jest prozodyczny kontur wypowiedzi, ale teksty są niezrozumiałe. W lżejszych postaciach chory rozumie proste polecenia, ale w wypowiedziach występują parafazje głoskowe. Analogicznie do zaburzeń w mówieniu obserwuje się zaburzenia pisania – paragrafie literowe o podłożu fonetycznym, oraz zaburzenia głośnego czytania. Ze względu na zaburzenia kontroli słuchowej, chory nie jest w stanie kontrolować tego, co mówi i nie jest do końca świadomy swoich problemów językowych.
Afazja akustyczno-mnestyczna – związana z tylną częścią płata skroniowego poniżej ośrodka Wernickego charakteryzuje się zaburzeniami słuchowej pamięci słownej, co przejawia się nietrwałością śladów pamięciowych w modalności słuchowej i doprowadza do trudności w aktualizacji nazw. Występują trudności w rozumieniu dłuższych wypowiedzi, powtarzaniu i mówieniu ze względu na niemożność utrzymania w pamięci poszczególnych elementów słyszanego tekstu. Dla tego typu afazji charakterystyczne jest występowanie swoistych neologizmów – podawane są słowa podobne brzmieniowo (paronimy) lub znaczeniowo (metonimy) do nazwy właściwej. Występują też agramatyzmy słuchowe.
Afazja semantyczna – charakteryzuje się zaburzeniami syntezy symultatywnej, czyli równoczesnej integracji bodźców werbalnych i przejawia się trudnościami w rozumieniu złożonych logiczno-gramatycznie form wypowiedzi, np. wyrażeń przyimkowych, związków rządu, zdań z inwersją składniową, konstrukcji w stronie biernej. Występują zaburzenia nazywania i syntezowania informacji. Dodatkowo, trudności obejmują określanie czasu, kierunku, a także czytanie, pisanie, liczenie. synteza symultatywna, czyli jednoczesna analiza napływającej informacji językowej pod względem logiczno-gramatyczno-semantycznym, realizowana przez okolice kory mózgowej leżące na pograniczu płatów: ciemieniowego, potylicznego i skroniowego półkuli dominującej
Podkorowa afazja czuciowa - "Czysta głuchota słów”. Głębokie zaburzenie rozumienia mowy słyszanej przy zachowanej spontanicznej mowie ekspresyjnej jak i czytaniu i pisaniu. Przy normalnej ostrości słyszenia obserwowane są zachowania świadczące o swoistych trudnościach w słyszeniu:
Afazja podkorowa ruchowa - najogólniej polega na spowolnieniu i zaburzeniu sprawności artykulacyjnej. Zaburzenia te występują przy zachowanych poza tym funkcjach motorycznych koniecznych do prawidłowej artykulacji (oddychanie, fonacja, praksja oralna) oraz innych kompetencji językowych – rozumieniu, czytaniu i pisaniu. Przy głębokim zaburzeniu kontrolowanej artykulacji u pacjentów nieraz obserwuje się spontaniczne wypowiedzi o prawidłowej organizacji artykulacji. Bywa także odwrotnie, tj., wykonują na polecenie określone ustawienie narządu artykulacyjnego przy zahamowaniu spontanicznych wypowiedzi.
Afazja przewodzenia - dawniej zwana afazją centralną - pacjent rozumie, z drobnymi usterkami, język mówiony i pisany, lecz nie potrafi powtórzyć tego, co usłyszał lub tego, co przeczytał. Mowa spontaniczna – płynna, choć z parafazjami.
Ogólna charakterystyka kliniczna:
Postacie kliniczne: